Z cyklu odkrywamy historię Warszawy
Marcin Kalicki
Jeden z najbardziej znanych pałaców osiemnasto- i dziewiętnastowiecznej Warszawy zlokalizowany przy Zamku Królewskim, czyli Pałac Pod Blachą, powstał jako kamienica królewskiego kowala Wawrzyńca Reffusa. Była to nieruchomość zniszczona przez Szwedów, a następnie odbudowana już większa, wzbudzająca uwagę, a czasem nawet zachwyt szlachty zamieszkującej miasto stołeczne.
Na początku XVIII wieku właściciel rezydencji wynajmował ją podkomorzemu koronnemu Jerzemu Dominikowi Lubomirskiemu. Dopiero w 1720 roku, po wielu latach najmu, Lubomirski zdecydował się na zakup pałacu. Od razu po sfinansowaniu transakcji postanowił posiadłość rozbudować i wprowadzić zmiany w już istniejącej nieruchomości. W tym okresie powstała nowa fasada główna czy też drugie skrzydło rezydencji.
Korpus główny został pokryty wysokim, czterospadowym dachem z blach, stąd nazwa Pałac Pod Blachą. Po śmierci Jerzego Lubomirskiego posiadłość trafiła w ręce jego synów: marszałka wielkiego koronnego Antoniego Benedykta oraz Franciszka Ferdynanda, miecznika koronnego. W latach siedemdziesiątych XVIII wieku zmarł dotychczasowy właściciel Franciszek, a pałac trafił w ręce Marcina Jerzego Lubomirskiego. Ten wojewoda krakowski i marszałek wielki koronny, uznany za propagatora muzycznego życia stolicy, mieszkał w rezydencji do 1776 roku, kiedy to sprzedał ją kupcowi Henrykowi Colignon za 27 000 czerwonych złotych.
Bliskość pałacu i Zamku Królewskiego nie mogła zostać niezauważona przez najważniejszych i najmożniejszych w państwie. Do tego stopnia, że w sierpniu 1777 roku Jan Kicki, koniuszy koronny, w imieniu polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego odkupił Pałac Pod Blachą. Jeszcze w tym samym roku król zdecydował o przebudowie posiadłości. W tym celu zlecił nadwornemu architektowi Dominikowi Merliniemu przygotowanie nowych projektów pałacu. W 1780 roku rozpoczęła się realizacja pomysłów architekta ukończona pod czterech latach. W 1794 roku nowym właścicielem stał się bratanek króla książę Józef Poniatowski. Pomimo ciężkich warunków, jakie mieszkańcy Warszawy przeżywali podczas pruskiej okupacji, w Pałacu Pod Blachą jakby te zmartwienia odchodziły w cień. Urządzano tu bale, przestawienia, organizowano zebrania towarzyskie. Z czasem stał się on najważniejszym salonem miasta stołecznego.
W rezydencji Poniatowskich bywało mnóstwo gości. Bawili się tu lub przebywali przez pewien okres czasu m.in. Henrietta z Rarbatan hrabina de Vauban, Julia Potocka, Rozalia Lubomirska. Posesja mieściła blisko czterdzieści pięć pokoi, które znajdowały się na czterech kondygnacjach. Razem z Józefem Poniatowskim mieszkał cały jego dwór.
W pałacu przez pewien czas istniał także amatorski teatr, w którym przede wszystkim wystawiane były komedie. Sytuacja zmieniła się w 1806 roku, kiedy to wojska napoleońskie wkroczyły na tereny dawnych ziem polskich. Wraz z powstaniem Księstwa Warszawskiego książę Józef Poniatowski został mianowany ministrem wojny. W jego rezydencji przebywało coraz więcej osób związanych z obronnością kraju, co nie zmieniło faktu, iż w pałacu nadal organizowano uczty i bale. Książę zginął 19 października 1813 roku podczas wyprawy z ośmiotysięczną armią pod Lipsk. W pozostawionym testamencie jako spadkobierczynię ustanowił siostrę, Teresę Tyszkiewiczową. Po śmierci brata nie była ona długoletnim rezydentem pałacu, bowiem już w 1820 roku Prokuratoria Generalna odkupiła od niej posiadłość z przeznaczeniem dla cara Aleksandra I. Za posesję oraz trzynaście placów przy czterech warszawskich ulicach: Pustej, Bocznej, Źródłowej i Garbarskiej Rosjanie zapłacili 540 000 złotych polskich.
Pierwsza połowa XIX wieku to w Warszawie widoczny okres ożywienia budowlanego. Także okolice pałacu przejętego przez Komisję Nadzoru Budowli Korony nadawały się już do modernizacji. Projekt przebudowy Jakuba Kubickiego zakładał likwidację saskiej oficyny Zamku Królewskiego, a w jej miejsce zbudowanie tarasu, który poszerzałby zamkowy ogród. W tym celu powstały tam arkady, do dziś dnia zwane od nazwiska ich architekta arkadami Kubickiego. Renowacja dotyczyła także wnętrza pałacu, gdzie zmieniono wystrój kilkunastu pomieszczeń. Równolegle do południowej części Pałacu Pod Blachą wytyczono w latach 1859–65 żelazny kratowany most projektu Stanisława Kierbedzia. Wiadukt znajdujący się ponad krawędzią dachu rezydencji w znacznym stopniu przysłonił i pomniejszył przez to jej wartość. Drobne zmiany konserwatorskie prowadzone były na terenie dawnej posiadłości Poniatowskich także w latach 1862–63 oraz 1890–1902.
Zarówno Zamek Królewski, jak i stojący w niedalekiej odległości Pałac Pod Blachą, nie ucierpiały zbytnio podczas I wojny światowej. Jeszcze w czasie jej trwania w 1915 roku obydwa budynki weszły pod skrzydło Warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Wraz z odzyskaniem niepodległości w posiadłości tej mieściły się biura oraz mieszkania ministra spraw wojskowych.
Kolejnym ważnym wydarzeniem w dziejach pałacu była data 19 lutego 1920 roku, kiedy to Rada Ministrów poprzez uchwałę postanowiła zaliczyć rezydencję Poniatowskich do gmachów reprezentacyjnych Polski. Użytkować natomiast miał go naczelnik państwa. Na początku dwudziestolecia międzywojennego mieściła się tu Centralna Biblioteka Wojskowa. Koniec lat dwudziestych i początek trzydziestych to okres, w którym wykonano w pałacu kilkanaście mniejszych remontów. Architekt Adolf Szyszko–Bohusz chciał przywrócić w nim jednolity charakter rezydencji z XVIII wieku. W tym celu rozebrano nad jednym ze skrzydeł pałacowej oficyny dwa piętra. Dalszą rekonstrukcję przerwał wybuch II wojny światowej.
We wrześniu 1939 roku posesja przy Zamku Królewskim praktycznie nie ucierpiała. Zajęły ją jednak hitlerowskie formacje na swoje kwatery. Korpus główny pałacu został spalony doszczętnie w 1944 roku. Odbudowa rozpoczęła się już w rok po tych wydarzeniach. W północnej części nieruchomości mieściło się mieszkanie Adama Stebelskiego – dyrektora Archiwum Głównego Akt Dawnych. Samo archiwum gościło w pałacu do 1949 roku, kiedy to zdecydowano o przeniesieniu tej instytucji do pałacu Raczyńskich. Pod koniec lat czterdziestych XX wieku dokonano szeregu robót zarówno we wnętrzu jak i po jego zewnętrznej stronie. W kolejnym dziesięcioleciu przeprowadzono renowację północnej części posiadłości mieszczącej się przy Bibliotece, a w latach sześćdziesiątych wyremontowano skrzydło południowe zmieniając jednocześnie ich użytkowanie z pomieszczeń mieszkalnych na biurowe. Obecnie Pałac Pod Blachą przystosowany jest do funkcji muzealnych. Można w nim zobaczyć m.in. odtworzony Apartament Księcia Józefa Poniatowskiego z lat 1804–1813.
Fot. Marcin Kalicki
